Popiół i Diament [1958]

POPIÓŁ I DIAMENT

---------------------------------------------------------

Film fabularny

Produkcja: Polska
Rok produkcji: 1958
Premiera: 1958. 10. 03
Gatunek: Film psychologiczny, Film polityczny
Czarno-biały, 2917 m, 97 min

Lokacje: Trzebnica, Wrocław (wiadukty kolejowe nad ulicami: Komandorska, Zielińskiego, estakada kolejowa przy ul. Bogusławskiego i Nasypowej, ulica Franciszkańska, kościół Świętej Barbary przy ul. Świętego Mikołaja - obecnie Cerkiew Katedralna, wysypisko w dzielnicy Krzyki).

Powieść Jerzego Andrzejewskiego "Popiół i diament" była jednym z najbardziej przez komunistyczne władze popieranym polskim utworem literackim. Obowiązkowa lektura szkolna, ponad 20 wydań w czasach PRL-u - te fakty mówią same za siebie. Uznawano ją wówczas w Polsce (choć nie wszyscy) niemal za arcydzieło, za jedną z najważniejszych rodzimych powieści XX wieku. Nieco skromniej, lecz również z należytym pietyzmem, traktowano ekranizację Andrzeja Wajdy. Jedynie w drugim obiegu można było publikować opinie, odbiegające od urzędowego stereotypu. Andrzej Werner pisał: "W powieści, ale zwłaszcza w filmie (dzięki kondensacji niezwykle ekspresywnej formy), dokonano zabiegu, który można by nazwać stworzeniem fałszywego klimatu tragicznego. Dzieje się tak przez sugestię świadomości bohaterów, którym kazano działać w społecznej i moralnej próżni"("Polskie, arcypolskie"). Po przełomie politycznym w 1989 roku pojawiły się głosy oficjalnie krytykujące powieść Andrzejewskiego, a pośrednio również jej ekranową wersję. Nagle "jedna z najważniejszych polskich książek ostatniego półwiecza" okazała się "tendencyjna" (choć nie pozbawiona walorów literackich), "zapowiadająca socrealizm", "pełna fałszywych tonów", pochwalna wobec "nowego porządku przyniesionego na sowieckich bagnetach". O ekranizacji "Popiołu i diamentu" (1958) pisano łaskawiej, ale i tu głosy były podzielone. Zarzucano Wajdzie, że pokazał nieprawdziwy obraz tuż powojennej Polski, z drugiej jednak strony podkreślano, że to młody akowiec Maciek Chełmicki, a nie pepeerowiec Szczuka, stał się prawdziwym bohaterem filmu i reprezentantem prawdziwych wartości. Owo subtelne przesunięcie akcentów dostrzeżono zresztą również pod koniec lat pięćdziesiątych, ale wówczas uchodziło ono raczej za niemiły zgrzyt, a nawet przekłamanie, kładące się cieniem na "słusznej" wymowie filmu. Większość zarzutów pod adresem kinowej wersji "Popiołu i diamentu" dotyczyła jednak głównie interpretacji wydarzeń historycznych i sytuacji politycznej "zaraz po wojnie" (taki tytuł miała pierwotnie nosić powieść Andrzejewskiego). Nawet najsurowsi krytycy (tak "z lewa", jak i "z prawa") nie odważyli się podważać artystycznych walorów dzieła Wajdy. Zgodnie wskazywali na mistrzowskie operowanie zwięzłą metaforą (zamiast epickiej rozwlekłości) i ostrymi kontrastami (niektórzy wywodzili poetykę filmu z ekspresjonizmu) oraz znakomite aktorstwo, zwłaszcza Zbigniewa Cybulskiego i Bogumiła Kobieli, których wielka kariera zaczęła się właśnie od tego filmu. Szczególnie kreacja Cybulskiego zwróciła uwagę krytyki i na długo zapadła w pamięć widzom. Jego Maciek Chełmicki zachowaniem bardziej przypominał bohaterów Jamesa Deana niż akowskiego konspiratora (Zygmunt Kałużyński). Mentalność, którą reprezentował, bliższa była młodym ludziom anno 1958 niż ich rówieśnikom z połowy lat czterdziestych. Może właśnie dlatego tak zafascynowała współczesnych widzów. Może właśnie także dlatego legenda Cybulskiego jest żywa do dziś. 8 maja 1945 roku. Młody akowiec, Maciek Chełmicki, otrzymuje rozkaz zastrzelenia sekretarza KW PPR. Zbieg okoliczności powoduje, że zabija kogoś innego. Spotykając się twarzą w twarz ze swoją ofiarą doznaje szoku. Staje przed koniecznością powtórzenia zamachu. Poznaje Krystynę, dziewczynę pracującą jako barmanka w restauracji hotelu "Monopol". Uczucie do niej uświadamia mu jeszcze bardziej bezsens zabijania w chwili zakończenia wojny. Wierność złożonej przysiędze, a tym samym obowiązek podporządkowania się rozkazowi, przeważa szalę. Czyni odpowiednie przygotowania, w czasie których zjawia się w jego pokoju hotelowym Krystyna. Maciek korzysta z okazji, kiedy sekretarza KW, Szczukę, wywołują z urządzonego z okazji zwycięstwa bankietu do Urzędu Bezpieczeństwa. Zabija Szczukę, sam zaś ginie zastrzelony przypadkowo przez patrol polskich żołnierzy, ponieważ nie posłuchał wezwania do zatrzymania się.


Reżyseria: Andrzej Wajda
Reżyser II: Janusz Morgenstern

Współpraca reżyserska:
Andrzej Wróbel
Anita Janeczkowa
Jan Włodarczyk

Scenariusz: Jerzy Andrzejewski, Andrzej Wajda

Zdjęcia: Jerzy Wójcik


Scenografia: Roman Mann

Obsada aktorska:
----------------------
Zbigniew Cybulski: Maciek Chełmicki
Ewa Krzyżewska: Krystyna, barmanka w restauracji w hotelu "Monopol"
Wacław Zastrzeżyński: Szczuka, sekretarz wojewódzki PPR
Adam Pawlikowski: Andrzej
Bogumił Kobiela: J. Drewnowski, sekretarz prezydenta miasta
Jan Ciecierski: portier w hotelu "Monopol"
Stanisław Milski: redaktor Pieniążek
Artur Młodnicki: konferansjer Kotowicz
Halina Kwiatkowska: pułkownikowa Katarzyna Staniewiczowa, szwagierka Szczuki
Ignacy Machowski: major "Florian", dowódca Andrzeja; w czołówce filmu pojawia się określenie roli: "Waga"
Zbigniew Skowroński: Słomka, dyrektor hotelu "Monopol"
Barbara Krafftówna: Stefka, narzeczona Staszka Gawlika; w napisach nazwisko: Kraftówna
Aleksander Sewruk: Święcki, prezydent miasta
Zofia Czerwińska: barmanka Lili
Irena Orzecka: Jurgieluszka, babcia klozetowa w hotelu "Monopol"; w czołówce nazwisko: Orzewska
Halina Siekierko: Puciatycka
Grażyna Staniszewska: Hanka Lewicka, piosenkarka w hotelu "Monopol"
Jerzy Adamczyk: Wrona, major UB
Adolf Chronicki: Podgórski, asystent Szczuki
Wiktor Grotowicz: Franek Pawlicki, redaktor naczelny
Mieczysław Łoza: Smolarski z cementowni zabity przez Maćka pod kapliczką
Tadeusz Kalinowski: Wejchert
Ferdynand Matysik: Staszek Gawlik, robotnik z cementowni zabity przez Maćka przy kapliczce; w czołówce inicjał imienia: E.
Józef Pieracki: Puciatycki
Juliusz Grabowski: muzyk; nie występuje w napisach
Jerzy Jogałła: Marek, syn Szczuki, członek oddziału kapitana "Wilka"; nie występuje w czołówce
Roman Mikuła: mężczyzna siedzący obok Drewnowskiego na przyjęciu; nie występuje w napisach
Ryszard Pietruski: robotnik w cementowni pytający Szczukę o Smolarskiego; nie występuje w czołówce
Cyryl Przybył: nie występuje w napisach
Marian Skorupa: milicjant ścigający Chełmickiego; nie występuje w napisach
Marian Wiśniowski: milicjant ścigający Chełmickiego; nie występuje w napisach
Pierwowzoryschowaj


Pierwowzór
----------------
POPIÓŁ I DIAMENT - Powieść
Autor: Jerzy Andrzejewski

Nagrody:
-----------
1959 - Złota Kaczka (przyznawana przez pismo "Film") w kategorii: najlepszy film polski; za
rok 1958; wręczona 26 listopada 1959
1959 - Wenecja (MFF)-nagroda FIPRESCI
1960 - Vancouver (MFF)-nagroda Kanadyjskiej Federacji Stowarzyszeń Filmowych
1962 - Nagroda "Srebrny Laur D. O. Selznicka"
1961 - Nagroda Zachodnioniemieckiej Krytyki Filmowej
1961 - Ibadan (MFF)-Dyplom Uznania
1960 - Kryształowa Gwiazda, Nagroda Francuskiej Akademii Filmowej w kategorii: najlepsza
aktorka zagraniczna Ewa Krzyżewska
1965 - Nagroda Czechosłowackiej Krytyki Filmowej
1967 - Addis Abeba (MFF)-Wyróżnienie
1999 - Koniec wieku - ankieta "Polityki" 7 miejsce w ankiecie "Najciekawsze filmy polskie XX
wieku"